Ocena 4 czerwca 1989 roku może być rozmaita. Jednym kojarzy się on jedynie z manifestacją opozycji, innym z obaleniem rządu Jana Olszewskiego. Przede wszystkim to jednak dzień pierwszych częściowo demokratycznych wyborów w 1989 roku. I tu oceny są niejednoznaczne.
Przede wszystkim – wybory faktycznie nie były w pełni demokratyczne. Przy okrągłym stole wynegocjowano, że 4 czerwca Polacy zagłosują we w pełni demokratycznych wyborach do Sejmu i częściowych do Senatu. Co to znaczy? Że 1/3, a konkretnie 35 proc. miejsc w Sejmie wybierali obywatele w wyborach. 65 proc. przypadło komunistycznej władzy – wiodącej partii, czyli PZPR oraz jej satelitom – Stronnictwu Demokratycznemu i Zjednoczonemu Stronnictwu Ludowemu. Czyli kandydatom tzw. listy krajowej. Wg porozumień okrągłego stołu komunizm nie miał upaść, ale się zdemokratyzować. To znaczy autorzy umowy przewidzieli, że przez kolejne 6 lat prezydentem będzie Wojciech Jaruzelski. Rządzić będą komuniści, ale ktoś z Solidarności wejdzie do rządu, a w 1/3 Sejmu znajdą się przedstawiciele opozycji.
Wynik szokiem dla rządzących
Wynik wyborów 4 czerwca zszokował rządzących. Opozycja miażdżąco wygrała wybory do Senatu – zdobywając 99 na 100 miejsc. Do Sejmu swoje 35 proc. miejsc też wywalczyła. A władze nie zdobyła swoich 65, bo wyborcy odrzucili tzw. listę krajową. Wtedy nastąpił jeden z większych szwindli w historii. Zorganizowano 18 czerwca tzw. drugą turę, która umożliwiła komunistom zajęcie zagwarantowanych wcześniej miejsc. Następnie Sejm PRL wybrał generała Jaruzelskiego prezydentem. A premierem miał zostać szef MSW, nadzorca bezpieki generał Czesław Kiszczak. Jednak miażdżący dla komunistów wynik wyborów sprawił, że ich plan się nie powiódł. Kiszczak rządu nie stworzył. Z PZPR zerwali koalicjanci, którzy wspólnie z Obywatelskim Klubem Parlamentarnym (polityczna reprezentacja Solidarności) powołali rząd Tadeusza Mazowieckiego. W grudniu parlament zmienił nazwę kraju – z Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) na Rzeczpospolita Polska (RP). A orzeł odzyskał koronę. Kilka miesięcy później po serii demonstracji Wojciech Jaruzelski ustapił z funkcji prezydenta.
Od wyborów do wyjścia ruskich wojsk
Pierwsze w historii powszechne wybory głowy państwa wygrał Lech Wałęsa. Przysięgę złożył 22 grudnia 1990 roku. A ostatni prezydent RP na Uchodźstwie, Ryszard Kaczorowski przekazał Wałęsie insygnia włady prezydenckiej. Jednak dopiero po kilku miesiącach latem 1991 roku rozwiązał Sejm kontraktowy. Pierwsze demokratyczne wybory do Sejmu wyłoniły bardzo rozdrobniony parlament. Premierem posłowie wybrali mecenasa Jana Olszewskiego – powstańca warszawskiego, żołnierza Szarych Szeregów. Obrońcę w procesach politycznych w PRL. Jego gabinet rozpoczął starania o wejście do NATO. Przeciwstawił się powstaniu w bazach po wycofującej się rosyjskiej armii rosyjskich spółek. Rząd upadł po nocnym głosowaniu z 4 na 5 czerwca 1992, bezpośrednim powodem były kwestie lustracji, którą chciał przeprowadzić. Powołany na premiera Waldemar Pawlak z PSL nie utworzył rządu. Gabinet stworzyła Hanna Suchocka z Unii Demokratycznej. 17 września 1993 roku z Polski wyszli ostatni rosyjscy żołnierze. Dwa dni później przedterminowe wybory wygrali postkomuniści.
Istotna rocznica
Na pewno rację mają ci, którzy podnoszą, że nie było jednej daty jednoznacznie dającej niepodległość III RP. Był to długotrwały proces. Ale, co trzeba bezwzględnie podkreślić – 4 czerwca 1989 roku Polacy spontanicznie pokazali czerwoną kartkę komunistom. A rzeczy niefajne, które sprawiły, że zmiany spowolniły, działy się 18 czerwca i w kolejnych miesiącach. 4 czerwca był dniem spontanicznego odrzucenia systemu przez Polaków. I tak należy go wspominać. Trwają dyskusje, czy powinien być państwowym świętem. Zdania są podzielone, bo kandydatów jest kilku. Ale bez wątpienia, przy zastrzeżeniach do formy, jaką przybrała transformacja nie ma sensu znaczenia tego dnia umniejszać.